TIBBİ MALPRAKTİS YÖNÜNDEN RIZA KAVRAMI

(ONAM)

Hukuk sistemimizde tıbbi müdahale için, kişinin bu müdahaleye yönelik rızasının olması şart görülmektedir. Vücut dokunulmazlığını ihlalin hukuka uygun olması rıza şartına bağlanmıştır. Rıza, kişinin kendisi hakkındaki kararları kendisinin vermesini güvence altına almakta ve kaderini belirleme hakkının varlığını göstermektedir. Ancak istisnai hallerde rıza olmaksızın müdahalede bulunulabileceğini belirtmekte fayda vardır. 

Hukuka uygunluk şartlarını taşımayan bir tıbbi müdahale, ceza hukuku anlamında bir yaralama ya da öldürme suçunu gündeme getirecektir. Rıza ise bu hukuka uygunluk sebeplerinin başında gelmektedir. Anayasanın 17/2. maddesinde “tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz” denmektedir. Hükümden anlaşılacağı üzere vücut bütünlüğüne dokunulması kanunda yazılı hallerle mümkün olacaktır. İlgili yasal düzenlemeler ise tıbbi girişimin ön şartının rıza olduğunu göstermektedir.

Biyo-Tıp Sözleşmesinin 5/1. maddesinde “Sağlık alanında herhangi bir müdahale, ilgili kişinin bu müdahaleye özgürce ve bilgilendirilmiş olarak muvafakat vermesinden sonra yapılabilir” denilmiştir. Sözleşmeye göre kişi rıza açıklamasını özgürce yapmalı ve bu rıza bilgilendirmenin neticesinde olmalıdır. Ayrıca verilen rızanın özgürce geri alınabileceği de belirtilmektedir.

1219 sayılı Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına Dair Kanunun 70. maddesine göre tıbbi girişim için rızanın yasal bir zorunluluk olduğu belirtilmiştir.

Türk Ceza Kanunu’nun 26/2. maddesinde rızanın genel bir hukuka uygunluk sebebi olduğu belirtilmiştir. Ancak madde metninde “kişinin üzerinde mutlak surette tasarruf edebileceği bir hakkına ilişkin” denilerek açıklanan rızanın geçerlilik şartı belirtilmiştir. Bu kanuni sınır tıp hukuku anlamında endikasyona işaret etmektedir. Endikasyon (tıbbi gereklilik) olmaksızın verilen rıza geçerli olmayacağı gibi yapılan tıbbi müdahale de kasten yaralama suçunu oluşturacaktır.

Hekimin mesleğini icra etme hakkı bulunmaktadır. Bu hak Anayasal bir haktır. Hastanın bilgilendirilmesi yükümlülüğü, hekimin mesleği icra etme hakkının sınırını teşkil etmektedir. Hastanın; yaşama, kendi geleceğini belirleme, bedensel bütünlük ve sağlık haklarını kullanabilmesi hekimin bilgilendirme yükümlülüğünü yerine getirmesine bağlıdır. Yani açıklanan rızanın geçerli olabilmesi için bilgilendirme sonucu rıza alma işlemi uygulanmalıdır.

Rıza Açıklama Ehliyeti

Rıza açıklaması yapacak kişinin, üzerinde tıbbi müdahalede bulunulan kişi olması gerekmektedir. Acil durumlar, kamu sağlığı veya ceza hukuku kaynaklı istisnalar haricinde hastadan bizzat rızasının alınması gerekmektedir. Reşit olan ve ayırt etme gücüne sahip herkes rıza açıklama ehliyetine sahiptir.

Akıl hastalığı veya yaş küçüklüğü nedeniyle rıza açıklama ehliyeti bulunmayanların yasal temsilcileri bu konuda yetkilidir.

1219 sayılı Kanun ve Biyotıp Sözleşmesinin ilgili maddeleri uyarınca küçükler için rıza açıklamasının yasal temsilcileri tarafından yapılması gerekmektedir. Ancak Biyotıp Sözleşmesinin 6/2. maddesi hükmüne göre; küçüğün görüşü, yaşı ve olgunluk derecesiyle orantılı bir şekilde göz önünde tutulacaktır. Dolayısıyla tıbbi müdahale için sadece yasal temsilcinin rızası yeterli olmayacak, ayırt etme gücü ve rıza açıklama yeterliği bulunan küçüğün iradesi de dikkate alınacaktır.

Ancak yasalar arasında çelişki olduğu unutulmamalıdır. Örneğin cinsel irade açıklaması yönünden 16 yaşında bir çocuğun rızası geçerli olabiliyorken aynı yaşta bir çocuğun tedavi için irade açıklama yeteneğinin bulunmadığının kabulü mantıksız olacaktır. Davranışlarının hukuki sonuçlarını anlama ve irade etme yeteneklerinin bulunması ve tedavi konusunun kişiye sıkı sıkıya bağlı haklardan olması dolayısıyla, basit hastalık ve yaralanmalar nedeniyle sağlıklarını koruyucu nitelikteki rutin tıbbi girişimler bakımından 15 yaşını doldurmuş küçüklerin rızasının geçerli olması gerekmektedir. Hatta küçük tıbbi girişimler veya ani olaylar yönünden, o girişimin anlam ve önemini kavrayabilecek olgunlukta olan 15 yaşını tamamlamamış küçükler için de rızanın geçerli olduğu kabul edilmelidir. Ancak önemli risk taşıyan girişimler açısından yasal temsilcinin rızasının aranması zorunlu olacaktır.

Yasal temsilcinin tedaviyi ret yönündeki iradesinin, küçüğün hayatını veya sağlığını tehlikeye düşürdüğü hallerde, velayet hakkının kötü kullanılması veya velinin yetersiz kalması nedeniyle mahkemeye başvurularak tıbbi girişim için izin alınması gerekmektedir.

Kanuni temsilcinin tedaviyi reddettiği acil hallerde mahkeme kararı alınması için zaman bulunmamaktaysa hekimin gerekli işlemi yapmakla yükümlü olduğu belirtilmelidir.

Rıza Konusunun Hukuka ve Ahlaka Uygun Olması

Bir tıbbi müdahaleye gösterilen rızanın geçerli olabilmesi için rızanın konusunun da hukuka ve ahlaka uygun olması gerekmektedir. Konunun hukuka uygunluğu, hukuk düzeninin tasvip ettiği bir konu olmasıyla izah edilebilir.

Toplumda doğru, makul ve adil düşünen insanların ortak edep ve terbiye hislerinin zedelendiği durumlar ahlaka aykırılık unsurunu oluşturur. Örneğin dilencilik yapmak için kolunun kesilmesi için rıza verilmesi durumunda rıza konusunun ahlaka ve hukuka aykırı olduğu söylenebilir.

Rızanın Biçimi ve Zamanı

Tıbbi girişime yönelik rızanın girişimden önce veya en geç girişim sırasında gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Tıbbi girişimden sonra açıklanan rıza müdahaleyi hukuka uygun hale getirmez. İstisnası ise acil girişimlerle ilgili varsayılan rızadır.

Rıza açıklamasının belirli bir şekil şartı yoktur. Yazılı, sözlü, açık veya zımni olarak yapılabilir. Ancak 1219 sayılı Kanunda büyük cerrahi işlemler için rıza açıklamasının yazılı olması gerektiği belirtilmiştir. Bunun yanında bazı özel tıbbi girişimlerde de (organ ve doku nakli, rahim tahliyesi, bilimsel deneyler vs.) yazılılık şartı bulunmaktadır. Belirtmekte fayda vardır ki; ispat hukuku açısından her türlü rızanın yazılı olarak beyan edilmesi olası bir mahkeme sürecinde delil elde edilmesini sağlayacaktır.

Av. Harun Raşit Özdemir

 

İlgili metin, konuya ilişkin özet açıklamaları içermektedir. Ayrıntılı bilgi edinmek ve profesyonel yardım almak için bir avukata danışınız.